Šta je galaktozemija?
Galaktozemija je genetski uslovljeno oboljenje koje pripada grupi bolesti koje se nazivaju enzimopatije. Enzipomatije su nasljedna oboljenja koja nastaju usljed nedostatka nekog enzima u organizmu. Kod galaktozemije postoji deficit ili smanjena aktivnost enzima koji učestvuju u varenju šećera galaktoze.
Galaktozemija predstavlja rijedak nasljedni poremećaj metabolizma ugljenih hidrata. Kod ove enzimopatije postoji nesposobnost da se galaktoza (šećer koji se nalazi u mlijeku) prevede u glukozu. Poremećaj nastaje usljed nedostatka ili smanjene aktivnosti enzima koji učestvuju u ovom prevođenju – GALT enzim, galaktokinaza i GALE enzim.
Postoji više tipova galaktozemije, a smatra se da se jedno od 50 000 novorođenčadi rađa sa nedostatkom GALT enzima, čiji deficit dovodi do najtežeg oblika galaktozemije.
Rana dijagnostika i pravilan higijensko-dijetetski režim su kod ovog poremećaja od ključnog značaja kako bi se prevenirale posljedice – mentalne poteškoće, otkazivanje jetre i smrt djeteta u vrlo ranom uzrastu.
Tipovi galaktozemije
Do danas, nauka je utvrdila postojanje nekoliko tipova ove bolesti. Svi tipovi galaktozemije uzrokovani su mutacijama u određenom genu – GALT, GALK1 i GALE. Ovi geni su odgovorni za sintezu enzima neophodnih za preradu galaktoze unijete hranom. Pomenuti enzimi razlažu galaktozu do glukoze i drugih molekula koje organizam može da skladišti ili koristi kao izvor energije. Usljed nedostatka ili smanjene aktivnosti nekog od ovih enzima, javlja se nemogućnost korišćenja galaktoze iz mlijeka i usljed nemogućnosti razgradnje galaktoze, ispoljavaju se simptomi koji su posljedica nagomilavanja ovog šećera.
Tip I – klasična galaktozemija
Najčešći i najteži oblik galaktozemije je galaktozemija tip I, takozvana klasična galaktozemija. Sinonimi za galaktozemiju tip I su i deficijencija galaktoza-1-fosfat uridil transferaze i GALT deficijencija.
Ukoliko se liječenje ne otpočne odmah po rođenju, tj. ishrana novorođenčeta mlijekom bez galaktoze, komplikacije opasne po život mogu nastati već nakon rođenja.
Genetički uzrok ovog tipa galaktozemije je mutacija GALT gena koji je odgovoran za stvaranje enzima galaktoza-1-fosfat uridil transferaze (GALT enzim).
Tip II – klinička galaktozemija
Galaktozemija tip II je znatno blaži oblik od galaktozemije tip I. Nastaje kao posljedica deficita enzima galaktokinaze (GALK) koji nastaje zbog mutacija u GALK1 genu. Galaktozemija tip II se nasljeđuje autozomno recesivnim putem. Kod djece oboljele od ovog tipa galaktozemije javlja se katarakta, usljed nagomilavanja galaktitola u očnom sočivu. Dijagnoza tipa II galaktozemije se postavlja tako što se utvrdi snižena aktivnost enzima galaktokinaze.
Procjenjuje se da je ovaj tip galaktozemije veoma rijedak.
Tip III – biohemijska galaktozemija
Znaci i simptomi ovog tipa variraju od blage do teške bolesti. Simptomi galaktozemije tip III obuhvataju kataraktu, zaostajanje u rastu i razvoju, intelektualnu zaostalost, oboljenje jetre i bubrega.
Nastaje kao posjledica promjena (mutacija) u GALE genu, koji je odgovoran za stvaranje enzima uridin difosfat galaktoza-4-epimeraze (GALE). Nasljeđuje se autozomno recesivno. Ukoliko se tip III galaktozemije razvije odmah po rođenju, simptomi su slični klasičnom obliku galaktozemije, tj.tipu I. Procjenjuje se da su teške forme ove bolesti vrlo rijetke i da su zabelježene kod svega nekoliko slučajeva na svijetu. Dijagnoza se postavlja tako što se utvrdi snižena aktivnost GALE enzima. Kod svih pacijenata s nedostatkom GALE enzima, do sada je zabelježen samo djelimičan gubitak enzimske aktivnosti, te su iz tog razloga simptomi ovog tipa bolesti značajno blaži nego simptomi galaktozemije tip I.
Kada se kaže „galaktozemija“, obično se misli na tip I ove bolesti, s obzirom na činjenicu da je tip I najteži i najčešći u odnosu na ostale tipove ovog nasljednog oboljenja.
Zašto nastaje galaktozemija ?
Galaktozemija, tj. klasičan tip bolesti nastaje usljed prisustva promjena (mutacija) u GALT genu koji je odgovoran za stvaranje GALT enzima. GALT enzim je neophodan da se šećer galaktoza u jetri prevede u glukozu. Usljed prisustva GALT mutacije i deficita GALT enzima dolazi do nakupljanja toksičnih metabolita galaktoze u različitim organima. Dejstvo akumuliranih toksičnih produkata galaktoze na različita tkiva dovodi do ispoljavanja znakova i simptoma ove nasljedne bolesti.
Procjenjuje se da je u opštoj populaciji jedna od 100 osoba nosilac mutacije, tj.defekta u GALT genu.
Koji su simptomi galaktozemije?
Simptomi galaktozemije mogu biti različitog intenziteta. Novorođenče sa galaktozemijom na rođenju djeluje kao zdravo novorođenče, međutim kroz par dana gubi apetit i počinje da povraća.
U tipičnom obliku bolesti, simptomi se javljaju 2-3 dana nakon unosa mlijeka u vidu povraćanja, proliva, uvećanja stomaka bebe zbog uvećanja jetre, slabog dobijanja na težini, dehidracije…
Bez odgovarajućeg liječenja brzo dolazi do popuštanja funkcije jetre, zbog čega nastaju edemi (otoci), ascites (nakupljanje tečnosti u trbuhu), promjene na bubrezima, otok mozga, sklonost krvarenju… Krajem prvog mjeseca života, kod djece sa galaktozemijom razvija se katarakta, zbog nakupljanja toksičnih derivata galaktoze u očnom sočivu.
Mogu se javiti poteškoće u govoru i smanjene intelektualne sposobnosti.
Kod teških slučajeva neliječene bolesti, smrt nastaje u prvih mjesec dana, a u lakšim slučajevima, bez adekvatnog liječenja djeca mogu živjeti svega nekoliko mjeseci. Kod blažih formi galaktozemije, odojče slabije napreduje, ima uvećane jetru i slezinu, a dolazi i do ciroze jetre i razvoja katarakte.
Ženske osobe oboljele od galaktozemije mogu imati problema sa reproduktivnom sposobnošću, jer jajnici rano prestanu sa svojom funkcijom, odnosno javlja se tzv. prerana insuficijencija jajnika.
Kod muške djece galaktozemija ne dovodi do poremećaja u funkciji polnih žljezda i unutrašnjih polnih organa.
Kako se galaktozemija nasleđuje ?
Galaktozemija je autozomno recesivno nasljedno oboljenje. Bolesti koje se nasljeđuju na ovaj način će se ispoljiti ukoliko dijete od oba roditelja nasljedi nefunkcionalan GALT gen. Ukoliko dijete od samo jednog (bilo kog) roditelja nasljedi nefunkcionalan gen, takvo dijete će biti samo nosilac defektnog gena, odnosno nosilac bolesti, ali se kod njega bolest neće razviti, tj.neće imati nikakve simptome oboljenja. Dijete koje je nosilac bolesti, jednog dana, svom potomstvu može prenijeti defektni gen. Ukoliko su oba roditelja nosioci defektnog gena, rizik da njihovo dijete oboli od galaktozemije je 25%.
Vjerovatnoća da dijete, kao i roditelji, bude samo nosilac ove bolesti je 50%.
Vjerovatnoća da dijete bude zdravo, tj.da niti ima bolest, niti je nosilac gena za galaktozemiju je 25%.
Rizik je podjednak za mušku i žensku djecu, kod svih etničkih grupa.
Kako se dijagnostikuje?
Za ovo oboljenje je ključna dijagnostika u prvim danima života, jer komplikacije koje su životno ugrožavajuće mogu nastati odmah po rođenju, sa prvim hranjenjem bebe mlijekom. Dijagnoza ove nasledne bolesti postavlja se kada je metabolit galaktoze, galaktoza-1-fosfat povišen u crvenim krvnim zrncima i kada je aktivnost GALT enzima značajno snižena. Najprecizniji način je molekularno, genetičko testiranje kojim se mogu utvrdititi mutacije u GALT genu.
Vodeće međunarodne organizacije poput Američkog koledža ginekologa i opstretičara (American College of Obstetrics and Gynecologists (ACOG)) i Američkog koledža za medicinsku genetiku i genomiku (American College of Medical Genetics and Genomics (ACMG)) genetičko testiranje na galaktozemiju preporučuju svim parovima koji planiraju potomstvo, a posebno onima sa porodičnim opterećenjem (prisustvo galaktozemije ili mutacije GALT gena u porodici).
Kako se galaktozemija liječi?
Mlijeko kojim se beba oboljela od galaktozemije hrani treba što prije zamjeniti formulama za odojčad bez galaktoze i drugim preparatima proizvedenim od soje. Trajno sprovođenje dijete bez mlijeka i mliječnih proizvoda pruža odličnu prognozu ove bolesti. Dakle, za terapiju je ključna obustava unosa galaktoze. Pored mlijeka i mliječnih proizvoda, galaktoza se nalazi i u nekom voću, povrću i morskim plodovima, pa je i te namirnice potrebno izbegavati. Djeca sa ovakvim dijetetsko-higijenskim režimom pokazuju zadovoljavajući rast i razvoj.
Djeci kod koje postoji poremećaj govora potrebna je pomoć logopeda, kao i podrška psihologa. Podrška psihologa može biti od pomoći u prihvatanju dijetetsko-higijenskih mjera i načina života.
Kod djevojčica sa galaktozemijom koje imaju hormonske poromećaje poput zakasnelog puberteta potrebna je hormonska terapija kako u adolescenciji ne bi došlo do gubitka menstrualnog ciklusa i kasnije do nemogućnosti začeća.
Majke djeteta sa galaktozemijom u narednim trudnoćama treba da budu na ishrani bez galaktoze jer iz majčinog organizma galaktoza može preći preko posteljice u krv fetusa i tako dovesti do oštećenja različitih tkiva fetusa.
Ukoliko kod djece sa galaktozemijom nije primjenjena adekvatna terapija, može doći do zastoja u fizičkom i psihičkom razvoju, kao i teških komplikacija poput otkazivanja jetre i bubrega, oštećenja mozga i katarakte.
Određene nasledne i nenasljedne bolesti mogu imati simptome slične galaktozemiji, te je precizna dijagnostika vrlo važna.
Ovim putem pozivamo buduće roditelje da preduprede mogućnost prenosa mutiranog gena koji bi kod njihove djece potencijalno bio odgovoran za nastanak nekog od oblika galaktozemije. Adventia je je skrining test koji svakom pojedincu daje pouzdane informacije o tome da li je nosilac mutiranog gena ili ne. Značaj ovakvog testiranja ogleda se u ranom otkrivanju rijetkih nasljednih bolesti od kojih boluje oko pola miliona ljudi. Njihov tok je progresivan, često se na vrijeme ne otkriju pa su praćene brojnim komplikacijama uprkos komplikovanom liječenju.